Statistiek en Onderzoek

De Zaan is belangrijk voor onze gemeente. De industrie in Zaandam, Koog aan de Zaan, Zaandijk en Wormerveer kon groeien doordat goederen makkelijk over water vervoerd konden worden naar Amsterdam en de Noordzee. De scheepvaart op de Zaan is nog steeds belangrijk. Hoeveel schepen varen er per jaar over de Zaan?

Er voeren in 2018 wel 5.800 binnenvaartschepen door de Wilhelminasluis bij Zaandam. Samen vervoerden zij meer dan 2,3 miljard kilo aan goederen.

In 2018 voeren er 5.800 binnenvaart vrachtschepen door de Wilhelminasluis bij Zaandam. Samen vervoerden zij meer dan 2,3 miljoen ton aan goederen. Het is wel minder druk geworden op de Zaan. 26 Jaar geleden, in 1998, (de eerste telling door CBS) voeren er nog bijna 9.700 vrachtschepen door de Wilhelminasluis. De laadvermogens van de vrachtschepen doen vermoeden dat er 26 jaar geleden wel 4x zo veel goederen over de Zaan werden vervoerd als nu. In totaal, dus met recreatievaart en niet-vrachtvervoerende beroepsvaart erbij, gingen er in 1998 wel 17.200 schepen langs de sluis.

Er zijn 45 nautische bedrijven gevestigd in Zaanstad. Zij bouwen, repareren, verhuren of slopen schepen.

De havens van Zaanstad zijn belangrijk voor de economie in de regio. Er zijn 610 bedrijven actief die direct verbonden zijn met de havens van het Noordzeekanaalgebied (Beverwijk, IJmuiden en Zaanstad). Zij bieden werk in de zeevaart en binnenvaart, het wegvervoer, overslag en opslag, industrie en groothandel, en zakelijke dienstverlening. Wel 21.000 mensen hebben hier hun baan. Samen zijn deze bedrijven in 2021 goed voor een omzet van bijna 10 miljard euro (bron: Havenmonitor 2022).

De vele molens die driehonderd jaar geleden in Zaanstad stonden zijn ingeruild voor moderne fabrieken, maar nog steeds draait de industrie op volle toeren. De voedingsmiddelenindustrie is van oudsher een belangrijke sector in de Zaanse economie die werk biedt aan veel mensen. In 1974 waren er meer dan 6.500 banen in de voedingsmiddelenindustrie. Zijn dit er nu meer of minder dan toen?

Dit zijn er nu minder, namelijk ongeveer 2.700 banen. Toch betekent dit niet dat de voedingsmiddelenindustrie nu minder belangrijk is voor Zaanstad. 

In 1974 werkten ongeveer 6.500 mensen in de Zaanse voedingsmiddelenindustrie, tegenwoordig zijn dat er ongeveer 2.700. Ondanks dat het aantal banen in de voedingsmiddelenindustrie gedaald is, betekent dit niet dat deze sector minder belangrijk is geworden. Het aantal banen in de gehele industrie is sinds 1974 flink afgenomen, omdat er veel meer door machines gedaan wordt. Voor dezelfde productie, zijn minder mensen nodig.

De voedingsmiddelenindustrie maakt nog steeds een belangrijk onderdeel uit van de totale industrie. Zo is 35% van het aantal banen in de industrie binnen de voedingsmiddelenindustrie. In 1974 was dit 31%. Ook zorgt de productie van voedingsmiddelen voor banen binnen andere sectoren, zoals de groothandel, detailhandel en logistiek.

De voedselindustrie in de Zaanstreek produceerde in 2019 bijna 2.900 miljoen kilo voedsel. Dat is 5% van al het voedsel dat in Nederland wordt ingevoerd of geproduceerd. Helaas gooien we jaarlijks met zijn allen ook heel veel voedsel weg. Namelijk wel 1.500 kilo per huishouden. In heel Zaanstad werd er 106 miljoen kilo voedsel weggegooid (volgens het landelijk meldpunt Afval).

Zaanstad staat van oudsher bekend als industriestad. Maar welke tak van bedrijvigheid is in oppervlakte de grootste?

De landbouw. Maar liefst 43% van de oppervlakte van Zaanstad is agrarisch terrein. Dat is bijna zes keer zoveel als de oppervlakte aan bedrijventerrein en meer dan twee keer zoveel als de oppervlakte aan woonterrein. Wel is in het landbouwbedrijf veel veranderd.

De landbouw in Zaanstad krimpt. De hoeveelheid landbouwterrein in gebruik voor dieren en gewassen is sinds 1980 met 22% gedaald: van bijna 3.400 hectare naar 2.600 hectare in 2023. Het grootste deel van het landbouwterrein is grasland: grond waarop vee kan grazen of waarop gras en hooi voor het vee wordt geteeld. Dat vee betreft in Zaanstad vooral koeien en schapen. In 1980 waren er ongeveer 8500 koeien en 4100 schapen, in 2023 waren er ongeveer 4300 koeien en 2100 schapen. Dat is voor beide soorten dieren bijna een halvering.

Het aantal landbouwbedrijven is in die periode nog harder gedaald: van 181 naar 65 (74% minder). De werkgelegenheid (voltijdsbanen) in de landbouw is gedaald van 393 personen naar 245 personen. Er is één uitzondering op de krimpende trend: de hoeveelheid natuurlijk beheerd grasland is gestegen van 0 naar 268 hectare (ca. 10% van het gebruikte landbouwterrein).

Bronnen: CBS en Vestigingenregister Zaanstad.

Er wonen in Zaanstad nu ongeveer 35.000 mensen meer dan in het jaar 1974. Toch is er een woonplaats in Zaanstad waar het aantal inwoners niet is toegenomen, maar juist is afgenomen. Welke woonplaats is dat?

Dit is Wormerveer. Hier wonen ongeveer 1500 (-10%) minder mensen dan in 1974.

Wormerveer is de enige woonplaats waar een afname is geweest van het aantal inwoners. Er zijn wel meer woningen bij gebouwd, maar de gemiddelde huishoudensgrootte is een stuk kleiner geworden. Er wonen meer alleenstaanden en minder gezinnen met kinderen dan in 1974. In Krommenie en Westzaan is het aantal inwoners ongeveer gelijk gebleven.

In Koog aan de Zaan is het aantal inwoners ongeveer verdubbeld, van 5500 naar 11.000 inwoners. In Koog is tussen 1974 en 2000 flink bijgebouwd. In Koog aan de Zaan stonden 50 jaar geleden nog ruim 1900 woningen, inmiddels zijn dat er bijna 5.100.

De grootste groeier is niet verrassend: Assendelft. Waar er in 1974 nog ongeveer 8500 mensen woonden, is dit nu bijna verdrievoudigd naar 25.000 inwoners. Hiermee in Assendelft na Zaandam, qua inwoneraantal, de grootste woonplaats in de gemeente Zaanstad.

Zaandam heeft met 70.000 inwoners ongeveer de helft van het totaal aantal inwoners in Zaanstad. Dit zijn er ongeveer 12.000 meer dan 1974.

Het is in de demografie gebruikelijk om de bevolkingssamenstelling van een gebied in vijfjaarsleeftijdsgroepen (m/v) weer te geven in een zgn. bevolkingspiramide. Hieronder staan twee bevolkingspiramiden van de Zaanstreek (Zaanstad / Wormerland / Oostzaan) van 1972 en 2023.

De linker bevolkingspiramide heeft betrekking op de Zaanstreek 1972. De rechter bevolkingspiramide is van 2023.  

De basis (onderkant) van de piramide is de leeftijdsgroep 0 t/m 4 jaar (m/v). Deze wordt vervolgd met de volgende leeftijdsgroep van 5 t/m 9 jaar, etc. De laatste groep wordt gevormd door de 100-plussers. Er is goed te zien dat de Zaanse bevolking in 50 jaar ouder is geworden: er zijn relatief minder kinderen en veel meer 50-plussers.

De vorm van de piramide is afhankelijk van de leeftijdsopbouw van de vijfjaarsgroepen per getoonde periode. In 1972 (lees: ook 1974) heeft de leeftijdsopbouw van de Zaanstreek (lees: met hierin een dominante positie van Zaanstad) vooral de vorm van een piramide. Er is een kleine ‘inkeping’ in de piramide bij de jongeren in de leeftijd van 15 t/m 19 jaar. Vanaf de erop volgende vijfjaarsgroepen lijkt de bevolkingspiramide van de Zaanstreek haar naam echt eer aan te doen.

De vorm van de bevolkingspiramide kan veranderen in de loop der tijd. Met het stijgen van de leeftijd van de bevolking worden de leeftijdsgroepen kleiner doordat relatief meer mensen overlijden. Een leeftijdsgroep kan ook juist groter worden door de komst van immigranten (veelal twintigers en dertigers) of kleiner door emigratie.

In 2023 heeft de piramide zich meer ontwikkeld tot de vorm van een ui of een urn, met een uitstulping bij de leeftijdsgroepen tussen twintig en dertig jaar en bij de leeftijdsgroepen tussen vijftig en zestig jaar.

Dat er meer ouderen in Zaanstad wonen wordt ook zichtbaar door de toenemende demografische druk. Dit cijfer geeft de verhouding weer tussen het deel van de bevolking in de leeftijd van 20 t/m 64 jaar en het deel dat ouder dan 64 jaar of jonger dan 20 jaar is. Het geeft daarmee een goed beeld van de economische draagkracht van een gebied.

De demografische druk op de werkzame bevolking wordt in de loop der jaren overal groter. In Zaanstad is de druk nog wel wat lager dan gemiddeld in Nederland. Hier is met name de groene druk wat hoger dan landelijk (in tegenstelling tot de grijze druk).

Vergrijzing:

Het aandeel ouderen is fors toegenomen. Rond de tijd van de herindeling van Zaanstad is één op de tien inwoners 65 jaar of ouder. Om 2023 is dat een op de vijf. Het aantal 80-plussers is in de afgelopen 50 jaar verdrievoudigd.

Bron:OS Zaanstad 2023 / Sociografisch Bureau Zaanstad 1972

Zaanstad is sinds 1974 een stuk meer divers geworden qua bewoners en hun herkomst. Maar wat was in 1974 de meest diverse woonplaats in Zaanstad?

• Meer informatie : op 50jaarzaanstad.nl
• Markt Rozengracht (Beeldbank 3438).

Dit was toen (en nu nog steeds) Zaandam. Ongeveer 5% van de inwoners van Zaandam had in 1974 een niet-Nederlandse herkomst.

• Van de bijna 70.000 inwoners van Zaandam had in die tijd ongeveer 3.700 bewoners een niet-Nederlandse herkomst. Het overgrote deel hiervan was van Turkse afkomst, gevolgd door Spanjaarden en Italianen. In heel Zaanstad woonden er in die tijd ongeveer 5.000 mensen met een niet-Nederlandse herkomst.

400 jaar nadat de Spanjaarden uit de Zaanstreek verdreven werden, woonden er iets meer dan 700 Spanjaarden in Zaanstad. Wie had dat in 1574 gedacht!

Tegenwoordig heeft in Zaanstad ongeveer 37% van de bewoners een niet-Nederlandse herkomst. Dit zijn er met 59.000 inwoners meer dan 10x zoveel als in 1974. Let wel, tegenwoordig kijken we ook naar de herkomst van de ouders. Als je een ouder hebt die niet in Nederland geboren is, heb je volgens de statistieken een niet-Nederlandse herkomst. Als we kijken naar geboorteland, dan zien we dat ongeveer 20% van de Zaankanters niet in Nederland geboren is.

Het wordt steeds drukker in Zaanstad. In 1975 woonden we met 1.700 mensen op één vierkante kilometer in Zaanstad. Met hoeveel Zaankanters moet je nu een vierkante kilometer delen? Zie voor meer informatie.

Tegenwoordig wonen we met bijna 2.200 Zaankanters op 1 vierkante kilometer. Dat betekent dat het de afgelopen 50 jaar 25% drukker is geworden in Zaanstad! In alle woonplaatsen nam de bevolkingsdichtheid toe, behalve in Wormerveer. In Wormerveer nam het aantal inwoners af. De dichtstbevolkte plaats is Zaandijk, waar bijna 5.100 Zaankanters op 1 vierkante kilometer wonen. De dunst bevolkte plaats is Westzaan met minder dan 500 inwoners per vierkante kilometer. Zie voor meer informatie.

Hoe druk het in een gebied is kan je aflezen aan de bevolkingsdichtheid: dit is het aantal inwoners per vierkante kilometer. In 1975 woonden er in de kersverse gemeente 124.549 inwoners op 73,4 vierkante kilometer land. In 2023 gaat het om meer inwoners op ongeveer even veel land: namelijk 159.618 inwoners op 73,8 vierkante kilometer land.

Om toch een leefbare gemeente te houden met genoeg ruimte voor groen, recreatie, veilig verkeer en bedrijvigheid, bouwen we vaker de hoogte in. Ook zoeken we naar nieuwe oplossingen voor bijvoorbeeld parkeren.

Zaanstad is al vanaf het begin af aan een dichtbevolkte gemeente geweest. In 1974 behoorde de gemeente al tot de 25% dichtst bevolkte gemeenten van Noord-Holland, en dat is nog steeds zo.

De bevolkingsdichtheid verschilt sterk per woonplaats. De dichtstbevolkte woonplaatsen zijn Zaandijk, met bijna 5.100 inwoners per vierkante kilometer, en Koog aan de Zaan met meer dan 4.100 inwoners per vierkante kilometer.

In bijna alle woonplaatsen nam de bevolkingsdichtheid toe. Assendelft was in 1970 nog de dunst bevolkte woonplaats, tegenwoordig is dat Westzaan. Door de sterke groei van Assendelft Noord in het begin van deze eeuw steeg de bevolkingsdichtheid er het snelst van alle plaatsen (+200%), al is het nog steeds een dunbevolkte plaats. In Wormerveer woonden in 1970 nog meer inwoners dan nu, waardoor de bevolkingsdichtheid in Wormerveer afnam (-20%).