Zaanstad in 1881 al roze: Jacob Israël de Haan

Amper tien jaar nadat in Groot Brittannië de beroemde schrijver Oscar Wilde vanwege seksuele handelingen met mannen tot eenzame opsluiting en dwangarbeid was veroordeeld, had ook Nederland een schandaal rond een homoseksuele auteur. In 1904 publiceerde de in Zaandam opgegroeide Jacob Israël de Haan (1881-1924) zijn boek Pijpelijntjes. De voor die tijd expliciete roman over een liefdesrelatie tussen twee mannen – de eerste in zijn soort – leidde tot een nationale golf van homohaat. De Haan werd ontslagen als onderwijzer en verloor ook zijn baan als journalist. De eerste druk van Pijpelijntjes werd vernietigd.

De Haan week niet, maar bracht een tweede versie uit van het omstreden boek. Daarin beschreef hij de herenliefde nog openlijker. Alle tegenwerking ten spijt zou De Haan uitgroeien tot een veelgelezen en roemruchte schrijver. Gerrit Komrij vond het hoog tijd dat ‘we hem eindelijk de plaats toekennen die hij verdient onder de Nederlandse dichters: onder de grootsten’. Niet voor niets wordt De Haan in Zaandam geëerd met een gedenksteen waarop een van zijn ruim duizend kwatrijnen te lezen is. Maar zijn beroemdste dichtregel staat op het Amsterdamse Homomonument: ‘Naar vriendschap zulk een mateloos verlangen.’

De in Zaandam gevormde homo-emancipator Jacob Israël de Haan is, 101 jaar na zijn gewelddadige dood, vanzelfsprekend een boegbeeld tijdens de Roze Zaterdag 2025.